Koude oorlog - NATO brug

Ik wilde foto’s maken van de Keizersveerbrug en Merwedebrug in de A27. Met behulp van Google Maps heb ik de locaties verkend om te kijken vanuit welke positie de foto’s van de bruggen gemaakt kan worden. Voor de Merwedebrug zou ik via Natuurgebied Sleeuwijkerwaard naar de oever van de Boven Merwede kunnen lopen en vandaar foto’s kunnen nemen.

Nadat ik de auto geparkeerd had, ging ik verder te voet richting het natuurgebied aan de zuidoever. Nadat ik een tiental meter had gelopen kwam ik plotseling een betonnen pijler tegen. En daarna nog meer. De betonconstructie zag er nog goed uit, maar uit de begroeiing maakte ik op dat deze betonnen pijlers daar reeds lang stonden. Er was geen enkele aanwijzing waar deze pijlers voor waren en waarom ze er nog stonden… Dat moest ik maar eens gaan uitzoeken. Hieronder de foto's die ik zelf heb genomen.

Zoektocht

De zoektocht begon op de website Topotijdreis. Op deze website zijn topografische kaarten vanaf 1815 te vinden en vanaf 2006 ook luchtfoto’s van Nederland.

Onderzoek van de topografische kaart van de bewuste locatie resulteerde in het feit dat vanaf 1959 de pijlers op de kaart verschijnen en na 2003 niet meer. Wel vanaf 2006 nog aanwezig op de luchtfoto’s.

Vervolgens zag ik dat ook op de noordoever dergelijk pijlers stonden ingetekend. Vanaf 2013 zijn de pijlers aan de noordoever verdwenen aangezien er een geul gemaakt was met een overstroombare drempel onder de Merwede brug.

Aangezien er een kalksteenfabriek aan de noordoever stond ben ik gaan zoeken op Google voor nadere aanwijzingen: “1958, merwede, steenfabriek, "aanlegsteiger," gorinchem, sleeuwijk”.

Dat leverde onder andere het volgende zoekresultaat op:

In dit document kwam ik op bladzijde 84 het volgende feit tegen:

Deze pijler aan de noordzijde komt exact overeen met de pijlers die ik in het natuurgebied aan de zuidzijde tegenkwam.

Vervolgens heb ik via Google gezocht op: “militaire noodbrug (Baileybrug) uit de Koude Oorlog”. Dat leverde de volgende hit op:

En nu wordt het interessant. Hier staat volledig toegelicht wat de oorsprong is van deze noodbrug en waarom er aan de zuidzijde nog pijlers staan.

Ik ben zo vrij geweest om vrijwel de gehele tekst over te nemen in deze blog.

[bron: www.wilhelminasluis.nl ] [bron: Stichting Menno van Coehoorn, www.coehoorn.nl]

NATO-brug tussen Sleeuwijk en Gorinchem

Op 24 mei 1954 ontvangt het college van burgemeester en wethouders een uiterst geheim ontwerp van het Ingenieurs- en Architectenbureau voorheen J. van Hasselt en De Koning. Het betreft een lang gekoesterde wens: een brug over de Merwede. Tot dan toe gaat al het verkeer met een veerpont de rivier over en gaat daarbij dwars door Gorinchem heen. Maar helaas, de brug in kwestie is uitsluitend bedoeld voor militair verkeer en dan nog alleen in tijd van oorlog.

De brug houdt verband met de strategie gedurende de Koude Oorlog, de periode van gewapende vrede tussen het Oostblok (Sovet-Unie e.d.) en het Westen in de tweede helft van de 20ste eeuw.

In dat jaar 1954 beveelt het hoofdkwartier van de NATO (North Atlantic Treaty Organisation) dat ter hoogte van Gorinchem met spoed een brug moet komen met het oog op snelle troepenverplaatsingen tijdens oorlogsomstandigheden. De verkeersbruggen bij Moerdijk en Zaltbommel zijn onvoldoende en kwetsbaar. Het departement van Oorlog moet zorgen voor een juiste uitvoering van deze militaire brug.

Na kennisneming van het project zijn burgemeester en wethouders allesbehalve gelukkig. Het gebied waar de brug moet komen, de Avelingen, is bestemd voor vestiging van industrie.

Op de kaart hieronder is de geplande brug groen ingetekend.

Op medewerking van de gemeente hoeft dan ook niet te worden gerekend, beter gezegd: het gemeentebestuur zal zich tot het uiterste verzetten tegen de brug.

De Eerstaanwezend Ingenieur der Genie te Rotterdam, de verantwoordelijk militair, wordt met spoed ontboden. Volgens deze majoor moet het plan koste wat kost worden uitgevoerd en was er haast bij. Hooguit is een andere situering van de brug nog mogelijk.

In de commissie voor Defensie-belangen van de Tweede Kamer stelt een vriend van de burgemeester vragen erover aan de minister van Oorlog, maar de plannen zijn dan nog zo geheim, dat zelfs de ministeriële staf er niets van weet. Wel heeft Gorinchem succes met het protest tegen de plaats, de brug komt op een minder ongunstige plaats. Er blijft haast gezet worden achter het project, want eind 1954 moet de brug operationeel zijn.

Hoewel het Gorinchemse protest aanhoudt, zijn de grondboringen en andere werkzaamheden al begonnen zonder een gemeentelijke vergunning. Die wordt pas in juni 1955 verleend.

De brug over de Merwede, inmiddels een publiek geheim, bestaat uit drie gedeelten: een vaste baileybrug op pijlers vanaf de rivierdijk aan de Brabantse kant in Sleeuwijk naar de rivier, een dito brug op Gorinchems terrein naar de Nieuwe Wolpherensedijk en daartussen een groot drijvend gedeelte, bestaande uit veertien varende brugvakken. In de uiterwaard bij Sleeuwijk komen elf zwaar gefundeerde pijlers voor de baileybrug met in het water een vast steunpunt van beton. Aan de Gorinchemse kant rust de baileybrug op vijf betonnen pijlers.

De verdere route geeft ook problemen vanwege een aantal zwakke bruggen. Zelfs wordt geopperd een route door Gorinchem te nemen, maar daarin zitten haakse bochten die met zwaar materieel onmogelijk zijn te nemen. Geen bezwaar volgens een overste van de genie: het is een koud kunstje om met een bulldozer ruim baan te maken door hoekhuizen te slopen. Van de zijde van de gemeente is dat natuurlijk geen optie.

Uiteindelijk wordt gekozen voor de kortste en meest voor de hand liggende route over de Nieuwe Wolpherensedijk in westelijke richting en via een brug over het Kanaal van Steenenhoek naar het verkeersplein in aanleg van de Rijkswegen 15 en 27. De brug in het kanaal wordt vervangen door een nieuwe baileybrug, van het rammelend houten wegdek mag ook gebruik worden gemaakt door het gewone verkeer.

Het lukt niet om voor 1 januari 1955 de brug operationeel te krijgen. De varende delen krijgen een ligplaats in de haven van Sleeuwijk. Als proef wordt op zaterdag 10 mei 1958 de gehele brug uitgeprobeerd. De scheepvaart op de Merwede is daartoe tussen 13.30 en 20.00 uur volledig gestremd.

Inmiddels zijn de werkzaamheden begonnen voor de aanleg van de A27 en de bouw van een vaste oeververbinding over de Merwede. Op 15 maart 1961 stelt Koningin Juliana deze verkeersbrug officieel in gebruik.

De defensiebrug, door de bevolking Natobrug genoemd, heeft dan haar nut verloren. Toch willen de militaire autoriteiten uit landsbelang geen afstand doen van de verbindingsweg naar de dijk op Gorinchems gebied. De Koude Oorlog is dan immers nog lang niet voorbij. Vaste bruggen kunnen gemakkelijk door een vijand worden vernield en dan is de militaire brug gemakkelijk weer aan te leggen.

Het duurt nog geruime tijd voordat de militaire organisatie overstag gaat en het terrein voor andere doeleinden mag worden gebruikt. De vijf pijlers aan de noordzijde bleven staan, een herinnering aan de Koude Oorlog. Dit jaar, 2013, zijn die pijlers gesloopt in het kader van het project Ruimte voor de Rivier. Aan de zuidzijde zijn alle pijlers nog aanwezig.

In het Kwartaalbericht van de Stichting Menno van Coehoorn, Saillant no. 3 2013, staan de volgende ontwikkelingen gemeld:

In dezelfde Saillant de melding dat van de vijf oorspronkelijke pijlers aan de noordzijde van de Merwede bij Gorinchem één exemplaar wordt bewaard.

Op 26 maart 2014 een aardig artikel in het AD Rivierenland over de afronding van het afgraven van de uiterwaarden bij de Gorinchemse Avelingen. Erbij twee foto's, op de eerste zijn de vijf pijlers aan de noordkant van de Merwede duidelijk te zien. Op de tweede foto van mei 2012 het wegtakelen van één van de pijlers als symbolisch begin van het project.

Eveneens eind maart 2014 kwam ik in contact met Wenze-Albert Sterrenburg uit Gorinchem. Hij stuurde me de foto van een kaart uit het Nationaal Archief, De kaart is afkomstig (dacht hij) uit een archiefstuk (Bruggenplan?) uit de jaren '50 van de vorige eeuw.

Op de kaart is met rood aangegeven hoe het tracé loopt: vanaf de Rijksstraatweg in Sleeuwijk, via 't Zand en de Sleeuwijkse Dijk naar de brug. Aan de overkant gaat de route dan verder langs het Kanaal van Steenenhoek om tenslotte linksaf te gaan over wat tegenwoordig de Lange Brug heet. Vanaf daar lag de verdere route naar het noorden open.  

Bron: Saillant van de Stichting Menno van Coehoorn; Foto's zijn van Anton van Rijswijk/Hans de Weerd en M.C.W. Veen

[einde citaat]

En zo kom je toch achter de geschiedenis van een aantal begroeide betonnen pijlers in een natuurgebied en is ook duidelijk dat de pijlers aan de zuidzijde nog aanwezig zijn om militair-cultureel erfgoed te behouden.